Chełmska diecezja katolicka istniała od
1375
do
1807
r. Wcześniej, ok.
1220
r., powstała
chełmska diecezja prawosławna
. W latach
1596
-
1875
istniała również
chełmska diecezja unicka
.
Katolicka diecezja chełmska powstała na terenach tzw.
Grodów Czerwieńskich
, będących przedmiotem sporów pomiędzy
Rurykowiczami
a monarchią pierwszych Piastów. W I poł.
XIII
w.
Chełm
stał się stolicą potężnego
księstwa halicko-włodzimierskiego
, stworzonego przez
Daniela Romanowicza Halickiego
(utworzył on w Chełmie diecezję prawosławną). O schedę po tym państwie rozegrała się w latach
1340
-
1387
walka pomiędzy
Polską
,
Litwą
i
Węgrami
. Teren byłych Grodów Czerwieńskich (część włodzimierską księstwa) opanował ok. 1340 r.
Kazimierz III Wielki
. Dalsze walki o Ruś Halicką ze
Lwowem
i
Haliczem
oraz nacisk Litwinów spowodowały, że król Polski zgodził się oddać w
lenno
tereny włodzimierskie księstwa poprzedniemu jego władcy, Jerzemu Narymuntowiczowi, bratankowi nienarodzonego jeszcze wówczas
Władysława Jagiełły
, jako księstwo bełskie. Księstwo to było formalnie lennem zarówno Polski i Litwy. W samym Chełmie Polacy pozostawili dla zapewnienia swoich praw załogę wojskową.
Początki diecezji
Kazimierz Wielki próbował na zajmowanych
prawosławnych
terenach zorganizować
kościół katolicki
. Planowano utworzenie
metropolii halickiej
z kilkoma
sufraganiami
. Jedna z nich miała mieć siedzibę w Chełmie.
20 maja
1358
lub
1359
r.
franciszkanin
Tomasz z Sienna
otrzymał nominację
papieską
na biskupstwo chełmskie jako sufraganię
metropolii gnieźnieńskiej
(
arcybiskupstwo
w Haliczu jeszcze nie zostało zorganizowane). Opisane wyżej okoliczności nie pozwoliły erygować
diecezji
, a biskup chełmski pozostał w
Krakowie
i pracował jako
biskup pomocniczy
diecezji krakowskiej
. Diecezję, jako sufraganię
metropolii halickiej
(od
1412
/
1414
lwowskiej
), powstałej w
1366
r., erygował dopiero w
1375
r.
papież Grzegorz XI
bullą
z
13 lutego
. W
1377
r.
Ludwik Węgierski
usunął Jerzego Narymuntowicza i powstały warunki do faktycznej organizacji diecezji. W 1377 r. król węgierski Ludwik, wraz ze swoim namiestnikiem na Rusi
Władysławem Opolczykiem
, uzyskał u papieża
Grzegorza XI
zgodę na utworzenie
Metropolii halickiej
z
sufraganami
: w
Przemyślu
,
Włodzimierzu
i Chełmie. Bulla nominacyjna została wydana
13 lutego
1377
r. Nie postępowała ta nominacja jednak szybko. Dopiero w
1388
r. biskupem został mianowany franciszkanin
Stefan ze Lwowa
). W 1388r, utworzona jednocześnie została ziemia chełmska jako samodzielna jednostka administracyjna, korzystająca z praw niemal równych województwu i ustanowiono niedźwiedzi herb Chełma. Nie kwapił się bp Stefan z objęciem sufraganii, pozostając kolejno biskupem pomocniczym
kamieńskim
,
poznańskim
i
włocławskim
. Przyczyną była prawdopodobnie niepewna jeszcze do końca sytuacja polityczna terenów diecezji, a i brak uposażenia biskupstwa miał pewnie niemałe znaczenie. Dopiero gdy
arcybiskup
metropolii halickiej,
Jakub Strzemię
, zaczął organizować na terenie diecezji chełmskiej pierwsze
parafie
(10), nominat pojawił się ok.
1404
r. w swojej siedzibie, bojąc się prawdopodobnie likwidacji biskupstwa. Sprawę komplikowały jeszcze pretensje
biskupów lubuskich
do tych terenów, odrzucone przez papieża w 1375 r., ale wciąż ponawiane. Jego działania nie były zbyt imponujące, gdyż w
1409
r. diecezję chełmską włączono do litewskiej
diecezji łuckiej
(wcześniej włodzimierskiej). Było to również wyrazem trwającego ciągle sporu pomiędzy Polską a Litwą o tereny diecezji.
Unia horodelska
(
1413
) ostatecznie potwierdziła, że
ziemia chełmska
należy do Polski, jednocześnie przywrócono diecezję chełmską. Mianowany w
1417
r. biskupem
dominikanin
Jan Biskupiec
otrzymał od Władysława Jagiełły jako uposażenie biskupstwa 8 wsi i mógł przystąpić do budowy struktury kościelnej oraz rozpocząć walkę o rząd dusz z dominującym na terenie jego diecezji prawosławiem. Wśród biskupów chełmskich warto wymienić jeszcze takich jak np. :
-
Jakub Buczacki
z Podola (29 XII 1538 - + 5 V 1541). Od 1518 r. biskup chełmski, zmarł w Brodnicy, ma nagrobek w katedrze płockiej.
- Samuel Maciejewski (22 VIII 1541 - 19 IV 1546). Syn kasztelana Bernarda, podkanclerzy koronny i biskup chełmski, płocki i wreszcie krakowski. Zmarł 5 X 1550 r.
Obszar diecezji
Diecezja miała wówczas ok. 19 000 km² i była jedną z mniejszych w państwie polsko-litewskim. Według bulli z 1375 r. miała być identyczna jak wcześniej powstała diecezja prawosławna. Ostatecznie objęła teren
województwa bełskiego
(do
1462
r. lennego księstwa w posiadaniu
książąt mazowieckich
) bez
powiatu
lubaczowskiego
(
diecezja przemyska
) i dwóch parafii (Radziechów, Busk), należących do
arcybiskupstwa lwowskiego
. Oczywiście należał do niej teren ziemi chełmskiej, będącej enklawą
województwa ruskiego
, oddzieloną od pozostałej części województwa, województwem bełskim. Ponadto na zachodzie należały do niej okolice
Biłgoraja
z
województwa lubelskiego
(do
1474
r.
sandomierskiego
), a na wschodzie dwie parafie z
województwa wołyńskiego
(do
1569
r. należącego do
Wielkiego Księstwa
).
XV wiek
Około 1417 r., na pamiątkę szczęśliwego zwycięstwa grunwaldzkiego, Jagiełło ufundował w Chełmie drewnianą
katedrę
pw. Ofiarowania NMP i Rozesłania Apostołów. Aktywnie działający Jan Biskupiec rozpoczął starania o powiększenie swego władztwa. W
1424
r. udało mu się uzyskać zgodę papieską na przyłączanie do swojej diecezji dystryktu lubelskiego i przeniesienie stolicy do
Lublina
. Jednak
biskupem krakowskim
był od
1423
r. rosnący w potęgę
Zbigniew Oleśnicki
, który nie pozwolił na ograniczenie terytoriom swojej diecezji i już w
1425
r. uzyskał unieważnienie poprzednich decyzji papieskich. Biskupiec zwołał pierwszy
synod
diecezjalny, a w
1429
r. utworzył
kapitułę katedralną
. Wchodziły w jej skład dwie
prałatury
(
prepozyt
,
dziekan
) i dziesięć
kanonii
. Władysław Jagiełło uposażył kapitułę wsią Parypse pod Chełmem oraz przeznaczył na jej rzecz 100
grzywien
rocznego czynszu płaconego przez dzierżawców cła w
Hrubieszowie
. Około połowy
XV
w. dochody biskupstwa szacowano na 60
florenów
w złocie. Było to mało, gdyż biskup krakowski w tym samym czasie tylko z dóbr lubelskich miał ok. 150 florenów. W
1490
r. biskup
Maciej ze Starej Łomży
przeniósł za zgodą
Kazimierza Jagiellończyka
stolicę biskupią do
Krasnegostawu
. Katedrą został kościół pw. Wszystkich Świętych. W tym czasie diecezja liczyła 42 parafie.
XVI wiek
Po ostatecznym ukształtowaniu się
senatu
w czasach panowania
Zygmunta Starego
biskup chełmski zajmował w nim ostatnie, dziesiąte miejsce wśród senatorów duchownych. Po
unii lubelskiej
spadł na trzynaste, ale nie był już ostatni.
Zygmunt August
dokonał nowych donacji na rzecz biskupstwa i kapituły. Pod koniec jego panowania dochody biskupstwa liczono na 2000 florenów, a kapituła otrzymała drugą wieś i przekazane przez biskupa
prebendy
w postaci
probostw
w
Drohobyczu
, Hrubieszowie i Grabowcu. Od połowy
XVI
w. diecezja, działająca na terenie zamieszkanym w przeważającej części przez wyznawców prawosławia, miała również kłopoty z odnoszącą sukcesy
reformacją
. Biskupi, m.in. późniejszy
prymas
Jakub Uchański
, nie potrafili powstrzymać swoich wiernych przed zmianą wyznania. Pod koniec XVI w. na obszarze diecezji były 23 gminy
ewangelickie
i 3 gminy
braci polskich
. Dopiero biskup
Stanisław Gomoliński
, który raportował w
1597
r. do
Watykanu
, że 24 kościoły parafialne zamieniono na
zbory
, przystąpił do kontrakcji. Pomagały mu w tym postępy umacniającej się
kontrreformacji
. Gomoliński był aktywnym uczestnikiem
synodu unijnego w Brześciu
(
1596
), współpracował z
Janem Zamoyskim
przy tworzeniu
Akademii Zamoyskiej
i organizował pierwszą w diecezji kapitułę
kolegiacką
w
Zamościu
, ufundowaną przez
kanclerza
(erygowana przez
papieża Klemensa VIII
w
1594
r.). Biskupi chełmscy byli z urzędu kanclerzami Akademii, a prebendy kanonii kolegiackich były faktycznym uposażeniem wykładowców w Akademii (Początkowo Zamoyski ufundował 3 prałatury – dziekan,
scholastyk
,
kustosz
i 4 kanonie, później przybyło jeszcze 8 kanonii).
XVII wiek
Działania Gomolińskiego i jego następców:
Jerzego Zamoyskiego
, a zwłaszcza późniejszego prymasa
Macieja Łubieńskiego
, przyniosły skutek. W
1648
r. w diecezji było już tylko 5 zborów ewangelickich i 2 braci polskich. Jerzy Zamoyski wybudował początkach
XVII
w. w
Skierbieszowie
zamek, rezydencję biskupią. Przetrwał on tylko do
szwedzkiego potopu
, kiedy to został zniszczony, a w
1659
r. opuszczony całkowicie. Tenże biskup dokonał w
1604
r. podziału diecezji na
dekanaty
(na początku XV w. prawdopodobnie istniał dekanat bełski, ale później brak o nim wzmianek). Utworzył ich 10: Bełz, Chełm, Grabowiec, Hrubieszów, Krasnystaw, Luboml, Magierów, Sokal, Turbin i Zamość. Biskup Łubieński w
1624
r. w miejsce dekanatu w Magierowie utworzył dekanat w Potyliczu. Ta organizacja diecezji przetrwała do zmian dokonanych w związku z
rozbiorami Polski
. Zasługą biskupa Łubieńskiego był dalszy rozwój sieci parafialnej.
W
1627
r. były w diecezji 73 parafie, podzielone pomiędzy 10 wyżej wspomnianych dekanatów, i zamojska kolegiata. Oprócz tego w diecezji było 5 męskich
klasztorów
. Liczba wiernych wynosiła ok. 40 000. Należy pamiętać, że większość mieszkańców tych ziem była wówczas
unicka
, a część pozostała przy prawosławiu. Liczba
protestantów
szybko spadała. W tym czasie parafie w diecezji prowadziły aż 16 szpitali (w XV w. – 1, w XVI – 3) i 35 szkół parafialnych. Przez szpital (hospicjum) rozumiano wówczas niewielki przytułek dla 5-10 chorych i niedołężnych. Aktywnie działały
bractwa kościelne
. Wizytacja z
1628
/
29
wymienia ich 6: Bożego Ciała, literackie, 2 różańcowe i 2 św. Anny. W
1622
r. pojawił się pierwszy biskup pomocniczy Abraham Śladkowski i instytucja ta utrzymała się do końca istnienia diecezji. Wcześniej biskupowi pomagali w rządzeniu diecezją mianowani przez niego oficjariusze i
wikariusze
generalni, często funkcje te pełniła jedna osoba. Od tej pory oficjariuszem i wikariuszem generalnym był biskup pomocniczy. W
1640
r. Katarzyna Zamoyska z Ostrogskich, żona II
ordynata
,
Tomasza Zamoyskiego
, ufundowała pierwsze w diecezji
seminarium
dla 12
alumnów
. Seminarium zorganizowano przy kolegiacie jako część Akademii Zamojskiej. Później znaleźli się fundatorzy dla jeszcze 11 alumnów.
Katedra Rozesłania Apostołów w Chełmie
Kozackie wojska Chmielnickiego
dotarły i do diecezji chełmskiej. Biskup
Stanisław Pstrokoński
wyliczył w
1653
r., że 54 kościoły obrabowano, a 10, w tym katedrę w Krasnymstawie, zniszczono. 36 księży zabito, 40 zmarło w czasie zarazy, która towarzyszyła wojnie. Kolejni biskupi zajęli się przywróceniem diecezji do życia. Tomasz Żeleński przeniósł w
1664
r. katedrę do chełmskiego murowanego kościoła pw. Rozesłania Apostołów, postawionego w
1585
na miejscu dawnej drewnianej katedry. Pod koniec XVII w. biskupi, w miejsce zniszczonego zamku, zbudowali sobie okazały dwór położony również w Skierbieszowie, ale po drugiej (północnej) stronie rzeki Wolicy. Dwór przetrwał do
1915
r. Powiększyła się ilość prałatur kapituły katedralnej. W
1639
o
archidiakonię
, w
1642
o
kustodię
, w
1663
o scholasterię, w 1680 o kancelarię i
kantorię
. Przybyły również dwie kanonie. Wszystkie godności fundatorzy, wśród których byli biskupi ale również inni księża, wyposażyli w prebendy. Kapituła katedralna miała więc 7 prałatur i 12 zwykłych kanonii. Dla uzyskania prałatury archidiakona, scholastyka i kanclerza fundatorzy nałożyli wymóg posiadania doktoratu
teologii
lub
prawa kanonicznego
. Pod koniec XVII w. dochody biskupstwa szacowano na 6 700 florenów polskich. Biskupi mieli również kilka prebend w postaci
opactw
i kanonii w innych kapitułach
XVIII wiek
Według wizytacji dokonanej przez biskupa Krzysztofa Jana Szembeka, w
1717
r. diecezja liczyła 81 parafii i 1 filię skupionych w 10 dekanatach i 1 kolegiatę (Zamość). W diecezji znajdowało się jedno seminarium (przy Akademii Zamojskiej), po 2
kolegia
jezuickie
(Krasnystaw, Łaszczów) i
pijarskie
(Chełm, Waręż), a także sieć kilkudziesięciu szkół parafialnych. Klasztorów męskich było 19, żeńskich 3. Sam biskup Szembek erygował w
1719
r. drugie seminarium, lokując je w Krasnymstawie. Fundator, ks. Czulski, przeznaczył 18 000 florenów na utrzymanie 12 alumnów. Seminarium prowadzone było początkowo przez jezuitów, później profesorów Akademii Zamojskiej (od
1725
), misjonarzy świętego Wincentego a Paulo (od
1739
) i księży diecezjalnych (od
1783
do likwidacji w
1809
). W
1745
r. członkowie kapituły katedralnej otrzymali od
papieża Innocentego XII
przywilej noszenia
dystynktorium
.
Po I rozbiorze Polski
Katedra Św. Franciszka Ksawerego w Krasnymstawie
W
1772
r. diecezja liczyła 88 parafii w 10 dekanatach, 129 kościołów, 1 kolegiatę, 22 zakony męskie (320 zakonników), 3 żeńskie (40 zakonnic), 2 seminaria (15 alumnów), 150 księży diecezjalnych i ok. 82 000 wiernych. Dochód biskupa wynosił 2000
skudów
rzymskich plus prebendy, a każdego z 19 prałatów i kanoników 100 skudów rocznie.
I rozbiór Polski
podzielił diecezję. 7 dekanatów liczących 50 parafii oraz kolegiata w Zamościu znalazły się w
zaborze austriackim
i wcielono je do diecezji przemyskiej. Okrojona diecezja pozostała w
Rzeczypospolitej
. Z 3 dekanatów zrobiono 4. W
1773
r. biskup
Antoni Onufry Okęcki
ponownie przeniósł katedrę do Krasnegostawu. Tym razem funkcję najważniejszego kościoła diecezji zaczął pełnić
kościół pw. św. Franciszka Ksawerego
, po zlikwidowanym w tym samym roku zakonie jezuitów. Biskup
Maciej Garnysz
oraz kapituła czynili starania o wyłączenie diecezji z metropolii lwowskiej i przyłączenie jej do metropolii gnieźnieńskiej. W praktyce od
1782
r.
Gniezno
przejęło już część funkcji metropolii – tam kierowano
apelacje
od wyroków diecezjalnych sądów kościelnych.
Rzym
nie zgodził się jednak na taką zmianę.
Sejm Wielki
w
1790
r. znacznie powiększył obszar diecezji chełmskiej. Włączono do niej województwo lubelskie z
ziemią łukowską
oraz powiat stężycki z województwa sandomierskiego. Wszystko kosztem diecezji krakowskiej.
Kardynał
Oleśnicki nie żył już od prawie 350 lat, więc
papież Pius VI
potwierdził bez zwlekania zmiany dekretem z dnia
8 sierpnia
1790 r., chociaż nie zgodził się na zmianę nazwy na lubelsko-chełmską. Obszar diecezji był teraz dużo większy niż przed rozbiorem. Znajdowało się w niej 12 dekanatów liczących 153 parafie, 1 kolegiata (w Lublinie), 2 seminaria duchowne (Krasnystaw, Lublin), 30 klasztorów męskich (410 zakonników), 4 klasztory żeńskie (113 zakonnic), 78 szpitali, 60 szkół parafialnych nadzorowanych przez
Komisję Edukacji Narodowej
, 44 bractwa kościelne. Liczba wiernych wzrosła nieproporcjonalnie dużo, bo do ok. 400 000 wiernych. Powodem było to, że przyłączone terytoria zamieszkane były prawie wyłącznie przez katolików. Ostatni biskup chełmski, Wojciech Skarszewski, podniósł oficjalat regionalny w Lublinie do rangi oficjalatu generalnego, czyniąc go jednocześnie wikariatem generalnym. Można powiedzieć, że była to diecezja chełmska z katedrą w Krasnymstawie i głównym ośrodkiem w Lublinie, gdyż to miasto stało się najczęstszą rezydencją biskupa. Kapituła kolegiacka w Lublinie miała 7 prałatur i osiem zwykłych kanonii. W zamian za utraconą jeszcze w związku z I rozbiorem w
1772
część uposażenia,
sejm grodzieński
(
1793
) przyznał biskupowi dobra Iłża, Zborówek i Mirów z biskupstwa krakowskiego, przynoszące 70 000 zł dochodów rocznie. Nie obyło się to bez udziału biskupa
Wojciecha Skarszewskiego
,
targowiczanina
i jednego z nielicznych senatorów biorących udział w tym uważanym powszechnie za haniebny, sejmie. W czasie
powstania kościuszkowskiego
biskup Skarszewski został skazany na śmierć za zdradę ojczyzny. Ułaskawił go
Tadeusz Kościuszko
, zmieniając wyrok na dożywotnie więzienie. Tuż przed wkroczeniem
Rosjan
do
Warszawy
biskup został uwolniony. Konsekwentnie prorosyjska postawa biskupa spotkała się w
1824
r. z nagrodą w postaci awansu na
arcybiskupstwo warszawskie
i tytułu
prymasa
Królestwa Polskiego
.
Likwidacja diecezji
Kolejne zmiany spowodował
III rozbiór Polski
(
1795
). Praktycznie cała diecezja znalazła się w zaborze austriackim. Tylko zabużański dekanat lubomelski z 10 parafiami przypadł Rosji. Biskup Skarszewski utworzył dla tej części odrębny oficjalat w Ratnie, ale już w
1798
r. została ona włączona do diecezji łuckiej.
Austriacy
zasekwestrowali dobra biskupie przyznane mu na sejmie grodzieńskim. Pomimo protestów biskupa, cesarz
Franciszek II
potwierdził w
1796
r. konfiskatę.
Zaborcy przygotowywali na terenach zabranych Rzeczypospolitej reorganizację
Kościoła
. Już
Sejm Czteroletni
próbował zmienić nazwę diecezji na lubelsko-chełmińską. Dlatego projekt zniesienia diecezji chełmskiej i stworzenia w jej miejsce
lubelskiej
, zatwierdzony w
1803
r. przez cesarza, nie wywoływał żadnych sprzeciwów wśród duchowieństwa. Nie miał nic przeciwko temu również biskup Skarszewski, który miał objąć nową diecezję lubelską. Proces likwidacji diecezji rozpoczęła bulla
papieża Piusa VII
Indefensum personarum z dnia
9 czerwca
1805
r. Wyłączyła ona z diecezji chełmskiej 3 dekanaty (Chodel, Urzędów, Zaklików) liczące 44 parafie, na rzecz nowo utworzonej
diecezji kieleckiej
. Kolejna bulla Quemadmodum Romanorum Pontificum z dnia
23 września
tegoż roku znosiła diecezję chełmską i tworzyła lubelską, ustanawiając biskupem Wojciecha Skaryszewskiego. Jednocześnie przenosiła katedrę, kapitułę i siedzibę biskupa z Krasnegostawu do Lublina. Wykonanie bulli opóźniły wydarzenia
wojny 1806/1807
r. na ziemiach polskich. Diecezję chełmską zlikwidował formalnie arcybiskup lwowski
Kajetan Ignacy Kicki
dnia
19 października
1807 r. ogłaszając bullę w dotychczasowym kościele świętego Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, a od tej chwili katedrze lubelskiej.
Likwidacja diecezji o 450-letniej historii została niezauważona przez wiernych. W praktyce niewiele się zmieniło poza zmianą kościoła katedralnego i przeprowadzką kanoników. Diecezja lubelska nawiązuje głównie do sacrum diecezji krakowskiej, której Lublin był przez wieki ważnym ośrodkiem, a dopiero na drugim miejscu do diecezji chełmskiej, starając się jednocześnie nawiązywać do tradycji chełmskich diecezji unickiej i prawosławnej. Tymczasem z punktu widzenia historii kościoła katolickiego, katolicka diecezja chełmska miała bardzo ważne znaczenie. Założona ze względów politycznych w jednolicie prawosławnym środowisku utrzymała się i zdobyła wiernych, oczywiście przy dużej pomocy państwa. Ocenia się, że w momencie I Rozbioru w diecezji w pierwotnym kształcie prawie połowę ludności stanowili katolicy. Z punktu widzenia prawosławia, które schrystianizowało te tereny, może to wyglądać na
prozelityzm
.
W
1920
r. podniosły się nieliczne głosy (m.in. biskupa włocławskiego
Stanisława Zdzitowieckiego
), postulujące przywrócenie biskupstwa chełmskiego.
Konferencja Episkopatu Polski
nie podjęła jednak w tym zakresie starań.
2 marca
2009
Benedykt XVI
zaliczył dawną stolicę biskupią w Chełmie do stolic tytularnych. Oznacza to, że zostanie przydzielona któremuś z nowo wyświęconych biskupów, nie będących ordynariuszami[1].
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia selekcyjna (chronol.)
- Baliński M. Lipiński T., Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana, Warszawa 1885/1886.
-
Gloger Z.
, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1900.
-
Abraham W.
, Powstanie organizacji kościoła katolickiego na Rusi, Lwów 1904.
- Boratyński L., Najdawniejsze relacje biskupów polskich o stanie diecezji (relationes status ecclesiarum) w archiwach Kongregacji del Concilio w Rzymie, Kraków 1916.
- Łempicki S., Działalność Jana Zamoyskiego na polu szkolnictwa 1573-1605, Kraków 1921.
- Sochaniewicz K., Wzrost biskupstwa chełmskiego do połowy XVI w. we "Wschód Polski" 2 (1921).
- Młynarczyk S., Z dziejów seminarium duchownego łacińskiej diecezji chełmskiej w Krasnymstawie, w "Roczniki Humanistyczne" 4 (1953) z. 3, Lublin.
- Szostkiewicz Z., Katalog biskupów obrządku łacińskiego przedrozbiorowej Polski, Rzym 1954.
- Stopniak F., Dzieje Kapituły Zamojskiej, Lublin 1962.
- Pałka P., Prałatury i kanonie katedralnej kapituły chełmskiej obrządku łacińskiego w "Prawo Kanoniczne" 18 (1975) z. 1-2, Warszawa.
- Pałka P., Powstanie i organizacja wewnętrzna kolegium wikariuszy katedralnych diecezji chełmskiej obrządku łacińskiego w Krasnymstawie w "Prawo Kanoniczne" 20 (1977) z. 1-2, Warszawa.
- Encyklopedia katolicka T III, Lublin 1979.